0

با استفاده چندمنظوره از مراتع، می توان فشار چرا در مراتع را کاهش داد و گام مهمی، جهت حفظ اکوسیستم های مرتعی و ارتقاء خدمات اکوسیستمی مرتبط با آن ها، برداشت. ازاین رو، پژوهش حاضر باهدف مشخص نمودن اولویت استفاده چندمنظوره از پوشش گیاهی مراتع کوهستانی کوهرنگ از جنبه های چرای دام، پرورش زنبورعسل و بهره برداری از گیاهان دارویی، انجام شد. برای این منظور، کلاس هر یک از گونه های گیاهی برای انواع استفاده، مشخص گردید و با مقایسه کلاس های مختلف و لحاظ نمودن گونه های مرغوب (گیاهان کلاس I و II) برای چرای دام؛ اولویت استفاده از هرگونه، تعیین شد. در آخر، بر مبنای سهم انواع استفاده برای مجموع گونه های گیاهی موجود در ترکیب گیاهی، نسبت به نوع استفاده چندمنظوره از پوشش گیاهی، تصمیم گرفته شد. بر مبنای نتایج، 178 گونه گیاهی متعلق به 32 خانواده و 138 جنس در ترکیب گیاهی منطقه، پراکنش دارند. از جنبه چرای دام، به ترتیب 79/11، 21/29، 31/48 و 67/10 درصد از گونه ها، دارای کلاس خوشخوراکی I، II، Ш قابل چرا و Ш غیرقابل چرا، می باشند.از نظر زنبور داری، گیاهان با جذابیت خوب (کلاس I)، جذابیت متوسط (کلاس II)، جذابیت کم (کلاس III قابل استفاده) و گیاهان بدون جذابیت (کلاس III بدون استفاده)، به ترتیب 79/11، 94/44،49/4 و 76/38 درصد از سهم گونه ها در ترکیب گیاهی را تشکیل می دهند. گونه های خوراکی و دارویی قابل استفاده حدود 50 درصد ترکیب گیاهی را شامل می شوند که به ترتیب 10/19، 85/16، 92/12 و 50 درصد از گونه ها، دارای کلاس مطلوبیت I، II، Ш قابل استفاده دارویی و Ш غیر قابل استفاده دارویی، می باشند. ضمن اینکه، 53/18 درصد گیاهان دارویی، قابل چرای دام هستند و در کلاس خوشخوراکی I و II ازلحاظ چرای دام قرار دارند. نتایج بیانگر آن است که بهره برداری از گیاهان دارویی در معیشت بهره برداران منطقه مؤثر است و با توجه به فنولوژی گونه های گیاهی و قطعه بندی مرتع، می توان در چارچوب استفاده چندمنظوره، از پوشش گیاهی بهره برداری کرد.

ارائه مدل های مدیریتی عرصه های طبیعی، به دلیل وسعت زیاد و عدم امکان دسترسی به تمام سطح، از اهمیت زیادی برخوردار است. در این راستا، مراتع کوهستانی امام کندی، به منظور ارائه مدل مکانی- اکولوژیکی، هدف پژوهش قرار گرفت. واحد های همگن اکولوژیک، با تلفیق لایه های طبقات ارتفاعی، شیب، جهت جغرافیایی و تیپ های گیاهی تهیه شد. با توجه به خصوصیات اکولوژیکی و محیطی هر واحد همگن اکولوژیک و در نظر گرفتن ضوابط و معیارهای ارزیابی توان کاربری مرتع، نسبت به ارزیابی توان و تناسب استفاده از مراتع اقدام گردید. با توجه به وضعیت و گرایش مرتع، روش مرتع داری و سیستم های چرایی برای هر یک از کلاس های مرتعی ارائه شد. بر اساس نتایج، 23 واحد همگن اکولوژیک تشخیص داده شد که بخش های زیادی از آن به اراضی مرتعی با کلاس یک تا سه اختصاص دارد. بر این اساس، در 9/26 درصد (4/248 هکتار) از مراتع که دارای وضعیت خوب و توان کلاس یک بودند، روش مرتع داری تعادلی در نظر گرفته شد. در 4/37 درصد (4/346 هکتار) که دارای وضعیت متوسط و توان کلاس دو بودند، روش مرتع داری طبیعی توصیه گردید. عملیات اصلاح مرتع یا مرتع داری مصنوعی، برای 7/35 درصد (9/329 هکتار) اراضی که دارای وضعیت ضعیف و توان کلاس سه بودند، پیشنهاد شد. به منظور جلوگیری از فرسایش و افزایش تولید علوفه، برای دیمزارهای رها شده نیز روش مرتع داری مصنوعی توصیه شد. نتایج بیانگر آن است که کاربرد مدل مکانی- اکولوژیکی و به تبع آن شناسایی مناطق همگن اکولوژیک به عنوان واحد های مدیریتی و برنامه ریزی در سطح کلان، به عنوان روشی توانا و کم هزینه، علاوه بر ارزیابی توان مراتع، قادر است مدیریت مرتع را در پیشنهاد روش مرتع داری و سیستم های چرایی و مکان یابی عملیات اصلاح مرتع، کمک کند.

اطلاع از نیاز به مواد مغذی روزانه دام های چرا کننده در مراتع مناطق مختلف آب و هوایی، بمنظور محاسبه ظرفیت چرا در طرح های مرتعداری، ضروری است. در همین راستا، نیاز انرژی قابل متابولیسم روزانه در سطح نگهداری گوسفند قزل در مراتع کوهستانی سهند بررسی شد. برای این منظور با توجه به میانگین مقادیر شاخص های کیفیت علوفه گونه های مرتعی و سهم آنها در ترکیب گیاهی مرتع در مراحل مختلف رشد، مقدار انرژی قابل متابولیسم در کیلوگرم علوفه خشک مراتع مورد چرا برآورد شد و با مد نظر قرار دادن نیاز انرژی قابل متابولیسم روزانه گوسفند قزل، مقدار علوفه تامین کننده نیاز دام در مراحل مختلف رشد، در مراتع منطقه برآورد گردید. نیاز انرژی قابل متابولیسم روزانه در سطح نگهداری میش، قوچ و بره قزل بر اساس معادله پیشنهادی ماف (MAFF، 1984) در حالت نگهداری و در شرایط چرا در مرتع و با مد نظر قرار دادن خصوصیات فیزیکی مراتع مورد مطالعه، فواصل آبشخور، تراکم گیاهان و اعمال ضریب افزایشی 60 درصد، به ترتیب 14.25، 18.82 و 10.75 مگاژول محاسبه گردید. بر مبنای نتایج حاصل، مقدار علوفه لازم برای تامین نیاز روزانه میش، قوچ و بره قزل با توجه به مقدار انرژی قابل متابولیسم در واحد وزن پوشش گیاهی مراتع منطقه در سال 1387، در مراحل اولیه رشد 1.61، 2.13 و 0.93، در اواسط مرحله رشد 1.83، 2.42 و 1.06 و در مراحل پایانی رشد 2.24، 2.96 و 1.30 کیلوگرم علوفه خشک برآورد گردید. مقادیر مذکور برای سال 1388، در مراحل اولیه رشد 1.57، 2.08 و 0.91، در اواسط مرحله رشد 1.73، 2.28 و 1.00 و در مراحل پایانی رشد 2.23، 2.94 و 1.29 کیلوگرم علوفه خشک و برای سال 1389، در مراحل اولیه رشد 1.55، 2.04 و 0.90، در اواسط مرحله رشد 1.82، 2.40 و 1.06 و در مراحل پایانی رشد 2.23، 2.94 و 1.29 کیلوگرم علوفه خشک برآورد شد. این نتایج نشان می دهد که زمان چرا بر نیاز روزانه دام موثر است و لازم است برای هر مرحله رشد مرتع، نیاز روزانه دام بر مبنای کیفیت علوفه مشخص شود. همچنین نتایج نشان داد با توجه به شرایط سال ممکن است، کیفیت علوفه گیاهان و به تبع آن مقدار علوفه تامین کننده نیاز انرژی قابل متابولیسم روزانه دام تا حدودی تغییر یابد ولی به دلیل هزینه بر بودن تعیین کیفیت علوفه، می توان از نتایج مذکور به منظور برآورد نیاز روزانه دام در سال های مختلف استفاده کرد.

آتش سوزی در مراتع تاثیرات قابل توجهی بر فاکتورهای گیاهی و خاک دارد. در این تحقیق اثرات آتش سوزی بر فاکتورهای گیاهی مراتع نیمه استپی سیراچال به مدت سه سال (94-1396) مورد بررسی قرار گرفت. دو مرتع انتخابی از لحاظ تیپ گیاهی مشابه بوده (قبل از آتش سوزی) و در کنار یکدیگر قرار دارند. دو تیمار مراتع شاهد و مراتع آتش گرفته با استفاده از ترانسکت و کوادرات(30 پلات) به مدت سه سال متوالی آماربرداری شدند. فاکتورهای گیاهی شامل درصد تاج پوشش، تولید، تراکم، غنای گونه ای و فرم رویشی بود. تجزیه و تحلیل آماری تیمارها با آزمون t مستقل و مقایسه سال های مختلف در هر یک از مراتع آتش سوزی شده یا شاهد با استفاده از آزمون تجزیه واریانس و مقایسه میانگین ها با آزمون دانکن بین تکرارها انجام شد. نتایج نشان داد آتش سوزی در طی سال های اجرای طرح اثر معنی داری بر روی درصد تاج پوشش و تولید کل گونه های مرتعی نداشته است، ولی بر روی تراکم کل گونه های مرتعی اثر مثبت و معنی دار داشته است. اختلاف بالای تراکم در مقایسه با پوشش و تولید، به دلیل کم بودن پوشش و تولید نهال های تازه روئیده است. به عبارت دیگر نهال های تازه روئیده گیاهان دارای سطح تاج پوشش اندک و تولید کم، اما دارای تراکم بالایی هستند. از لحاظ غنای گونه ای بیشترین اختلاف مربوط به عدم حضور گونه های بوته ای در مرتع آتش گرفته می باشد اما با اینحال بر اساس شاخص سورنسون دو تیمار از لحاظ گونه های گیاهی مشابه می باشند. همچنین از لحاظ فرم رویشی، آتش سوزی بر روی درصد تاج پوشش، تراکم و تولید فرم رویشی علفی اثر مثبت و معنی دار، بر روی درصد تاج پوشش و تراکم فرم رویشی گندمی نیز اثر مثبت و معنی-دار داشته است اما اثر قابل ملاحظه منفی و معنی داری بر روی فرم رویشی بوته ایی ها داشته است.

شناخت گیاهان دارویی، اندازه گیری ویژگی های ساختاری و شاخص های تنوع گونه ای آنها یکی از ملزومات اساسی به منظور تعیین شایستگی مراتع برای بهره برداری از گیاهان دارویی است. در این راستا، این پژوهش در مراتع کوهستانی عنبران انجام شد. برای این منظور، با کاربرد 320 پلات یک مترمربعی که با فاصله 10 متر از همدیگر در امتداد ترانسکت های 100 متری در 16 توده معرف مرتبط با تیپ های گیاهی مستقر شده بودند، از پوشش گیاهی آماربرداری شد و مقادیر شاخص های تنوع گونه ای در طبقات مختلف ارتفاعی و جهات جغرافیایی محاسبه گردید. بر مبنای نتایج، 16 گونه دارویی در ترکیب گیاهی پراکنش دارد که مقدار اهمیت نسبی آنها از 9/0 تا 59 درصد متغیر می باشد. بیشترین اهمیت نسبی مربوط به گونه های Verbascum erianthum، Cynodon dactylon و Acroptilon repens و کمترین اهمیت نسبی مربوط به گونه هایPapaver acrochaetum، Hyoscyamus arachnoideus، Iris falcifolia، Allium scabriscapum وMatricaria chamomilla می باشد. نتایج نشان داد مقادیر شاخص های تنوع گونه ای شانون-واینر گیاهان دارویی در طبقه ارتفاعی 1750-1500 متر و 2000-1750 متر به ترتیب 569/0 و 651/0 است که اختلاف معنی داری با همدیگر ندارند. مقدار شاخص مذکور در جهت های شمالی و جنوبی نیز برابر 691/0 و 511/0 است که جهت شمالی از مطلوبیت تنوع گونه ای بیشتری نسبت به جهت جنوبی برخوردار است. ازاین رو با توجه به دامنه تغییر مقادیر شاخص تنوع گونه ای شانون-واینر (5/4 – 0)، به نظر می رسد مراتع مورد بررسی از نظر تنوع گونه ای گیاهان دارویی، مطلوبیت خوبی نداشته باشند که ضرورت دارد با اعمال مدیریت مستقیم، نسبت به افزایش تنوع گونه ای اقدام نمود. یافته های این پژوهش می تواند به منظور مکان یابی رویشگاه های گیاهان دارویی برای حفاظت، بهره برداری، بذرگیری و تأمین بخشی از درآمد دامدارن مورد استفاده قرار گیرد.

به منظور احیاء اکوسیستم های مرتعی، ضرورت دارد که مطلوبیت رویشگاه گونه های با ارزش مرتعی، مورد بررسی قرار گیرد و مهم ترین عوامل محیطی موثر در پراکنش آنها، مشخص گردد. از این رو مطلوبیت رویشگاههای جاشیر در مراتع کوهستانی ارومیه، با استفاده از مدل تحلیل عاملی آشیان بوم شناختی، مورد بررسی قرار گرفت. تحلیل عاملی آشیان بوم شناختی، یک روش تجزیه و تحلیل چندمتغیره برای مطالعه توزیع جغرافیایی گونه ها در مقیاس داده های حضور به-عنوان متغیر وابسته و عوامل محیطی به عنوان متغیر مستقل می باشد. برای این منظور، داده های مکانی حضور گونه جاشیر (رویشگاه بالفعل) با استناد به نقشه تیپ های گیاهی و پیمایش میدانی توسط GPS ثبت و عوامل محیطی (اقلیمی، توپوگرافی و خاکی) مرتبط با رویشگاه، اندازه گیری شدند. با وارد کردن لایه های اطلاعات اقلیمی، توپوگرافی و خاکی و نقشه حضور گونه به نرم افزار بیومپر، نقشه رویشگاه بالقوه گونه جاشیر ایجاد شد. نتایج نشان داد که از 2220 هکتار رویشگاه های مورد بررسی، 370 هکتار (6/16 درصد)، رویشگاه بالقوه گونه جاشیر به شمار می رود. در این خصوص، میزان صحت مدل بر مبنای نمایه بویس و استفاده از الگوریتم میانه، 94 درصد ارزیابی شد. همچنین میزان تطابق نقشه تهیه شده با نقشه واقعی پوشش گیاهی، با توجه به ضریب کاپا، 88/0 بود.

حفظ و نگهداری از مراتع نیازمند فنون مدیریت علمی است. شناخت واکنش های گیاهان به چرا و رفتار دام ها هنگام چرا از عوامل مدیریت بهینه و پایدار مراتع است. برای مدیریت بهینه مراتع کوهستانی، پژوهشی در چراگاه گردنه لاوش انجام شد. این مرتع در منطقه حفاظت شده البرز مرکزی، واقع شده است، و توسط گاو دورگ بومی تعلیف می شود. شاخص های پوشش گیاهی در طی سال های 1397تا 1398 با 30 پلات 1 در 1 متر، در 3 نوار ترانسکت موازی با طول 100 متر و فاصله 50 متر از یکدیگر، در عرصه قرق و عرصه تحت تعلیف دام اندازه گیری شد. نتایج نشان داد مقدار مصرف علوفه گاوها، تقریبا دو برابر ظرفیت مرتع بود. ارزش رجحانی اکثر گونه های مورد مطالعه به روش مصرف علوفه ای، بین32 تا 35 درصد ارزیابی شد. طبقه خوشخوراکی و درصد زمان چرای گونه ها به روش زمان سنجی با استفاده از دوربین فیلم برداری تعیین شد. پراکنش و درصد پوشش در ماه آخر فصل چرا بر مدت زمان تعلیف از گونه موثر بود. گاوهای دورگ این مرتع اشتیاق یکسان برای تعلیف اغلب گونه ها داشتند. به جز سه گونه از گندمیان، Bromus tomentellus، Alopecurus textilis و Hordeum brevisubulatum که در مرحله رشد رویشی خوشخوراک تر بودند. مدیر مرتع برای محاسبه میانگین وزنی درصد ارزش رجحانی هر تیپ گیاهی، دامنه ای از انتخاب تصمیم گیری درباره هر یک از شاخص های تولید گونه های گیاهی، درصد پوشش و تراکم را با توجه به نوع تیپ پوشش گیاهی، اهمیت نقش هر گونه گیاهی و سایر شرایط محیطی را دارد.

سابقه و هدف: علیرغم اجرای طرح­های مرتعداری در عرصه­های مرتعی، گزارش­های متعددی از وضعیت نامطلوب مدیریت مراتع منتشر می شود. این موضوع بیانگر آن است که فشار وارد بر مراتع، بیش از توان آنها می باشد و بهره برداری از آنها به هیچ وجه برابر ضوابط علمی و مطابق با مقیاس تولید آن نبوده است. از اینرو باید ضمن تجدید نظر در شرح خدمات طرح-های مرتعداری، به هنگام ممیزی مراتع و صدور پروانه چرا، به اندازه مطلوب هر خانوار و حداقل مساحت مرتع مورد نیاز هر یک از خانوارهای مرتعدار جهت استفاده چرایی از مرتع و نگهداری دام، توجه ویژه­ای کرد. در این ارتباط، اعتقاد بر این است که تعیین تعداد بهینه دام به عنوان مهمترین تصمیم مدیریتی موثر در تولید و اقتصاد، امری پیچیده بوده و به معیارهای مختلف، بستگی دارد. بنابراین شناخت هزینه ها و درآمدهای جاری بهره بردار و واحدهای بهره برداری جهت برنامه ریزی کوتاه مدت و بلندمدت مرتعداران و بخش های دولتی در استفاده اصولی و حفظ و احیای این منابع از اهمیت زیادی برخوردار است. مواد و روش ها: این تحقیق با هدف ارزیابی و تحلیل مالی دامداری سنتی در سامان های عرفی مراتع سهند انجام شد. 45 سامان عرفی مرتعی از طریق روش نمونه گیری تصادفی طبقه بندی شده برای مطالعه انتخاب شدند و درنهایت پرسشنامه ارزیابی مالی به صورت تصادفی برای 205 دامدار تکمیل و هزینه ها و درآمدهای دامداری سنتی و شاخص های ارزش حال خالص و نسبت منفعت به هزینه با استفاده از اطلاعات پرسشنامه استخراج گردید. همچنین رانت اقتصادی و ارزش مورد انتظار از دیدگاه دامداری و تولید علوفه برای مراتع مذکور محاسبه شد. سود اقتصادی سالانه به دست آمده از فروش محصول در واحد سطح (فرآورده های لبنی، دام زنده، پشم و مو و کود دامی) رانت اقتصادی نام دارد که از کسر هزینه های آشکار (هزینه های دامداری) و پنهان (هزینه های کارگری دامداران و خانواده آنان در دامداری سنتی) از درآمد ناخالص و تقسیم جواب حاصله بر سطح به دست می آید. ارزش هر هکتار از مراتع موردبررسی ازنظر بهره برداری به صورت دامداری سنتی با تقسیم رانت اقتصادی بر نرخ تنزیل واقعی، محاسبه گردید. برای محاسبات مربوط به توجیه اقتصادی دامداری سنتی در سامان های عرفی مراتع سهند از دو شاخص ارزش حال منفعت خالص ([1]NPV) و نسبت منفعت به هزینه (BCR[2]) استفاده شده است. در روابط مذکور t عمر مفید دوره دامداری، B و C به ترتیب منفعت و هزینه جاری در هر سال، i نرخ بهره و n تعداد سالها است. نتایج: نتایج نشان داد بهره برداران سامان های عرفی مراتع سهند به طور متوسط دارای 19/85 هکتار مرتع هستند و متوسط تعداد دام برای هر بهره بردار در این مراتع 277 واحد دامی است. به طور سالانه هر بهره بردار در دامداری سنتی 14/1994 میلیون ریال هزینه دامداری دارد که قسمت عمده آن مربوط به تأمین خوراک و تغذیه دستی دام می باشد. مجموع درآمد هر بهره بردار در طول سال به صورت متوسط 38/2697 میلیون ریال به دست آمد که بخش عمده آن مربوط به فروش دام زنده است. سود اقتصادی به ازای هر بهره بردار در ییلاق 38/1704 میلیون ریال و در قشلاق به ازای هر بهره بردار 10/539 میلیون ریال زیان برآورد گردید. رانت اقتصادی حاصل از بهره برداری سامان های عرفی مراتع سهند برای دامداران 26/8 میلیون ریال برای هر هکتار و ارزش مورد انتظار این مراتع 53/1 میلیون ریال برای هر هکتار برآورد گردید. طبق نتایج توجیه اقتصادی؛ در سناریو با نرخ بهره 14 درصد 712/2 میلیون ریال و در سناریو با نرخ بهره 18 درصد 928/2 میلیون ریال زیان اقتصادی به ازای هر بهره بردار وجود دارد. نسبت منفعت به هزینه در سناریو با نرخ بهره 14 درصد 79/0 و در سناریو با نرخ بهره 18 درصد 76/0 برآورد گردید که نشان دهنده زیان­ده بودن واحدهای دامداری در سامان های عرفی مراتع سهند می باشد. نتیجه گیری: تحلیل مالی واحدهای دامداری سنتی وابسته به مراتع می تواند اطلاعات و راهنمایی های موردنیاز را در اختیار مدیران مراتع کشور قرار داده و نیز در جریان برنامه ریزی و سیاست-گذاری های اقتصادی کلان کشور و همچنین مدیریت دام وابسته به مراتع کشور، مورداستفاده قرار گیرد. برای رسیدن به سودآوری اقتصادی مطلوب و کاهش فشار دام بر مراتع، اولویت دفتر امور مراتع، باید تهیه طرح های مرتع داری اقتصادی باشد. برای تحقق این امر، باید با استفاده از فناوریهای نوین، هزینه های دامداری را کاهش و با استفاده چندمنظوره از مرتع، مرتعداری را اقتصادی کرد. ارزان کردن مرتع داری، توانمند کردن مرتعداران و بالا بردن رفاه آنان، سه پیش شرط اساسی برای مرتعداری اقتصادی و جلوگیری از تخریب مراتع می باشد.

از دیدگاه بوم شناختی مرتع اطلاع از اثرات چرای دام بر ساختار پوشش گیاهی و تغییراتی که در اثر چرا در گیاهان و اکوسیستم های مرتعی بوجود می آید ضروری است. تحقیق حاضر با چنین نگرشی و بمنظور ارزیابی اثر شدتهای مختلف چرا در امتداد گرادیان ارتفاعی در قسمتی از مراتع کوهستانی البرز انجام شد. بهمین منظور سه منطق ارتفاعی مناطق کوهستانی پایین دست (2000-2300 متر)، میان دست (2300-2600 متر) و بالادست (>2600) انتخاب و در هر یک سه شدت چرایی سبک، متوسط و سنگین مشخص و تفکیک شد. مطالعات پوشش گیاهی در توده های معرف مناطق انتخاب شده با استفاده از پلات ویتاکر (0.1 هکتار) صورت پذیرفت. جهت مقایسه غنای گونه ای در حالت های مورد مطالعه از رگرسیون گروهی استفاده شد. نتایج تحقیق نشان داد که در شدت چرای سبک با افزایش ارتفاع تغییری در غنای گونه ای حاصل نشده است ولی در شدت چرای متوسط و سنگین همراه با افزایش ارتفاع غنای گونه ای افزایش معنی داری یافته است. در چرای متوسط و سبک بیشترین سهم پوشش گیاهی مربوط به همی کریپتوفیت ها بوده لیکن با افزایش شدت چرا تروفیت ها جایگزین همی کریپتوفیت ها شده اند.